To, co przetrwało do naszych czasów po zamku krzyżackim, to jedno zachowane skrzydło północne wraz z wieżą główną i basztą północną, dwiema pozostałościami po basztach, wschodniej i południowej, piwnice pod skrzydłem północnym i pod skrzydłem wschodnim (już nieistniejącym) oraz resztki murów obronnych.
Wizualizacja XIV-wiecznego zamku autorstwa Pawła Moszczyńskiego
W wielu opracowaniach autorzy podają, że zamek zbudowano na sztucznym nasypie, w miejscu dawnego grodu pomorskiego, który Krzyżacy zdobyli w roku 1309. Można jednak przypuszczać, że warownia stanęła nieco dalej niż gród.
Co przemawia za takim rozumowaniem? Gród pomorski, według historycznych przekazów, zbudowano w widłach dwóch rzek: Wisły i Wdy. W tamtych czasach ujście rzeki Wdy do Wisły znajdowało się w innym miejscu niż obecnie. Dawne koryto Wdy skręcało w prawo, za dzisiejszym mostem i kierowało się w stronę Wisły mniej więcej tak, jak schodząca z wału polna droga biegnąca do ul. Zamkowej.
Zamek w Świeciu w 1655 roku, tuż przed zniszczeniem przez Szwedów
Obecne koryto Wdy to w dużej mierze efekt prac inżynieryjnych przeprowadzonych przez Krzyżaków, by otoczyć zamek wodą. Krzyżacy budowali zamki w sposób dość szablonowy: zamek wysoki, czyli właściwy i zamek niski, czyli przedzamcze.
Licząc się w Świeciu z przewidywaną już lokacją miejską przesunęli prawdopodobnie całą budowę na północny wschód, aby zachować taki właśnie układ i odgrodzić się od mającego powstać miasta.
Poza tym nie wydaje się logiczne, aby w okresie budowy nowej warowni zburzono gród pomorski, aby na jego miejscu postawić zamek. Od 1320 roku datuje się istnienie komturii świeckiej, a więc ośrodka władzy zbrojnej i administracyjnej.
Początek XX wieku
Czas był wtedy gorący, wojenny. Stare obronne miejsce najpewniej mogło przestać funkcjonować dopiero w momencie, kiedy rycerze zakonni mieli już zapewnione oparcie w murach zbudowanego zamku. Wydaje się więc, że teren między ul. Zieloną, a wspomnianą polną drogą mógł skryć pod ziemią tajemnicę dawnego, rozebranego przez Krzyżaków, grodu Świętopełka.
Toczące się w XV wieku wojny polsko-krzyżackie, a szczególnie wojna trzynastoletnia przyniosły zamkowi w Świeciu pewne zniszczenia wynikające z ostrzału artyleryjskiego, jaki prowadziły z przedzamcza, z łach wiślanych i pływających po Wiśle jednostek wojennych, polskie wojska oblegające warownię. Zrujnowane zostało całkowicie piętro skrzydła południowego.
Lata trzydzieste XX wieku
W roku 1507 zamek został przekazany w dzierżawę Jerzemu Konopackiemu, późniejszemu staroście świeckiemu, który dokonał przebudowy pomieszczeń zamkowych zgodnie ze swoimi potrzebami.
W 1565 roku została przeprowadzona lustracja województwa pomorskiego, w której zawarto też zapisy dotyczące stanu zamku w Świeciu. Lustratorzy stwierdzili w swoim opisie że "... potrzebuje ten zamek wielkiej poprawy...".
Ówczesny starosta świecki Jerzy II Konopacki wolał jednak inwestować w gospodarkę, o czym świadczy opis przedzamcza. Znajdowały się tam stodoła, szopa, chlew, dom czeladny dla służby, wozownia i cztery stajnie dla 77 koni. Jak podają lustratorzy: "...wszystko to nowo zbudowane z drzewa, a słomą wierzch ich pokryty...".
Statek na Wdzie, lata trzydzieste XX wieku
Zamek należał do Konopackich do 1579 roku, ale decyzją króla, na którą zapewne miała też wpływ opinia z lustracji, został im odebrany. W czasie potopu szwedzkiego, w październiku 1655 roku, szwedzkie wojska pod dowództwem generała Horna, spaliły Świecie.
Podjęły też próbę wysadzenia i całkowitego zniszczenia zamku. Ładunki prochowe miały być zawilgocone, przez umieszczenie w zamkowych lochach i częściowo nie odpaliły, ale jak podają kroniki historyczne z tamtego okresu: „zamek nieprzyjaciel, ogniem i prochami podminował i murów nadwątlił”, a w opisie królewszczyzny z tego samego okresu możemy przeczytać że: „zamek świecki od Krzyżaków lokowany między Wisłą a Wdą, przez Szwedów zrujnowany i wewnątrz spalony, tak że tylko mury zostały, a nad kaplicą i ryntarzem dach zły i dziurawy”.
Rok 1940
Ostateczny cios dla egzystencji warowni przyszedł w czasach zaboru pruskiego. Od 1772 roku zamek przestał pełnić jakąkolwiek rolę militarną. Decyzją Fryderyka II zaczęto go rozbierać na materiał budowlany.
Ostatni widok zamku w Świeciu, mającego dach, pochodzi z roku 1800 i jest zachowany na malowidle w kościele pobernardyńskim, przedstawiającym scenę przybycia do Świecia Cudownego Obrazu Matki Boskiej Świeckiej.
Rok 1967
Skrzydło północne jeszcze do 1825 roku było pod dachem. Z uzyskanego materiału budowlanego budowano w Świeciu budynki rządowe, a sporo cegieł wywieziono do Grudziądza do rozbudowy tamtejszej cytadeli.
Dopiero kolejny władca pruski Fryderyk Wilhelm IV, wskutek interwencji Karla Friedricha Schinkla, niemieckiego architekta i malarza, który podczas swoich podróży opisał niszczejący zamek w Świeciu, nakazał wstrzymanie jego rozbiórki, a nawet częściową odbudowę wieży głównej.
Wskutek tych decyzji w roku 1843 wybito też drzwi u podstawy wieży i dobudowano drewniane schody do poziomu średniowiecznego pomostu, który łączył zamek z główną basztą.
Rok 1967
Ostatnie uszkodzenia skrzydło północne i wieża główna odniosły w czasie działań wojennych w styczniu i lutym 1945 roku na skutek ostrzału zamku - zajętego przez wojska sowieckie - przez Niemców z dział samobieżnych. Prowadzone przez miasto od początku XXI wieku prace rekonstrukcyjne pozwoliły udostępnić zachowane skrzydło i wieżę dla ruchu turystycznego i organizacji wielu imprez i koncertów.
Obiekt jest dziś w pełni funkcjonalny i podlega ciągłemu rozwojowi, ale niestety nadal w wielu publikacjach i wypowiedziach, nawet lokalnych historyków i przewodników, określany jest niesłusznie jako „zachowane, użytkowe ruiny zamku pokrzyżackiego”.
redakcja@extraswiecie.pl
Źródła: Jan Kamiński, „Zamek wodny w Świeciu”, 1978 r.; Dariusz Piasek „Dyptyk świecki - opowieść o Świeciu nad Wisłą”, 1996 r.; materiały i zdjęcia z prywatnego zbioru autora.
