Sugestywny obraz tego, co działo się w Świeciu 80 lat temu, na przełomie stycznia i lutego 1945 r., przedstawił znany pasjonat historii Józef Szydłowski w jednym ze swoich artykułów.
Niemieckie przygotowania do obrony Świecia przed nacierającymi jak burza na Grudziądz i Chełmno, przeważającymi liczebnie i sprzętowo, oddziałami sowieckimi, rozpoczęły się już w styczniu 1945 r.
Niemieckie władze okupacyjne miasta i powiatu świeckiego nie miały złudzeń, że Wisła będzie w stanie na dłużej powstrzymać atak Rosjan.
Mimo kategorycznych zakazów ewakuacji płynących z Berlina i Gdańska, kreisleiter Ziebell (powiatowy naczelnik NSDAP) podjął samowolnie decyzję o ewakuacji niemieckich kobiet i dzieci, najpierw do Nowego, a potem w kierunku portów bałtyckich, gdzie organizowany był transport morski do Niemiec.
Z 27 na 28 stycznia rosyjska piechota z lekkim uzbrojeniem przeszła po lodzie Wisłę pod Chełmnem, a zwiadowcy sowieccy dotarli nawet w okolice Dużego Rynku i "starego cmentarza" przy ul. Mickiewicza w Świeciu.
28 stycznia 1945 r. komendantem wojskowym został płk von Wedel, który przejął władzę w mieście od burmistrza Aloisa Musolfa. Cywilne władze administracyjne miasta i powiatu już w nocy tego samego dnia otrzymały oficjalny nakaz ewakuacji. Kończył się tym samym krwawy okres okupacji, naznaczony terrorem oraz śmiercią wielu mieszkańców Świecia i powiatu.
W tych dniach siły niemieckie w samym mieście stanowił zmobilizowany oddział Volkssturmu, pospolitego ruszenia złożonego z wyrostków Hitlerjugend i panów w bardzo już podeszłym wieku, których nie powołano z tego względu do regularnej służby wojskowej. Uzupełnienie stanowił kombinowany oddział złożony z lekko rannych żołnierzy z wojskowego lazaretu oraz służb tyłowych i pomocniczych, które akurat znajdowały się w Świeciu.
Na szczęście dla Niemców, rejon Świecia przejęła do obrony regularna jednostka - 542 Dywizja Grenadierów Ludowych oraz pododdziały dywizji "Lobrik", batalion kombinowany skierowany do obrony Przechowa.
Na początku lutego do miasta przebiła się też duża grupa 73 Dywizji Piechoty, która wyrwała się z okrążonego Torunia, ale bez ciężkiego uzbrojenia, którego nie udało się przeprawić przez oblodzoną Wisłę.
Mimo wyparcia rosyjskich czołówek z miasta, Rosjanie stworzyli dwa silne punkty wypadowe w rejonie kościoła farnego i zamku, ze snajperami na wieżach i karabinami maszynowymi.
Świecie już pod koniec stycznia zostało odcięte od strony południowej i zachodniej przez szybkie pancerne jednostki Armii Czerwonej, które dotarły pod Pruszcz oraz w rejon Drzycimia i Sierosławia. W Pruszczu pojawiły się też pododdziały I Armii Wojska Polskiego z rejonu Bydgoszczy.
Na początku lutego Rosjanie rozpoczęli walki o Gruczno, przechodząc w tamtym rejonie Wisłę po lodzie, a następnie kontynuowali natarcie na Przechowo, gdzie obiektem ataków lotniczych stały się tamtejsze młyny. Na skutek ostrzału artyleryjskiego mocno ucierpiał kościół farny w Świeciu, gdzie Rosjanie ulokowali punkt medyczny.
Rosjanie, którzy wkroczyli do Świecia 10 lutego 1945 r, po krótkim odpoczynku, zostali skierowani do dalszych walk. W powiecie świeckim nadal trwały krwawe boje z Niemcami, którzy stawali zażarty opór.
14 lutego Rosjanie zajęli ważny węzeł kolejowy w Laskowicach. Odepchnęli też wojska niemieckie broniące się wzdłuż linii Wdy, zabezpieczającej ich lewą flankę. Na terenie elektrowni w Żurze utworzono obóz zaopatrzeniowy dla wojsk radzieckich. Mimo gwałtownych walk oraz zmasowanego ostrzału artyleryjskiego w okolicy, budynki wchodzące w skład elektrowni nie zostały znacząco uszkodzone.
Padały kolejne punkty niemieckiego oporu m.in. w gminach Jeżewo, Drzycim, Osie i Warlubie. Po ciężkich walkach, których skutkiem było zniszczenie wielu budynków, czerwonoarmiści zajęli 19 lutego Nowe.
W pierwszych dniach po wkroczeniu Rosjan do Świecia zaczęły się nieliczne jeszcze gwałty, rabunki mieszkań oraz wyrzucanie mieszkańców z ich domów, które zajęto na kwatery dowództwa. Rosyjscy dowódcy zachowywali się różnie, częste były jeszcze przypadki dyscyplinowania żołnierzy.
Najgorsze przyszło w marcu 1945. Wtedy miasto objęły jednostki tyłowe. Zaczęły się gwałty, rabunek oraz masowe wywózki mieszkańców Świecia i okolicznych miejscowości na Sybir. Sowieci wywieźli z naszego terenu 1 441 osób do przymusowej pracy w łagrach za Uralem. Większość już stamtąd nie wróciła.
W jednym z budynków szpitala psychiatrycznego urządzono areszt dla złapanych dziewczyn, które zostały zgwałcone, a potem wywiezione na Sybir.
5 marca 1945 r. Rosjanie wysadzili w powietrze kościół w Przechowie, bo miał przeszkadzać w startach i lądowaniach samolotów z pola umiejscowionego przy świątyni. Zaczęły się też próby grabieży maszyn i urządzeń ze świeckiej cukrowni. W obronie stanęli robotnicy i nie pozwolono Rosjanom na rozgrabienie zakładu. Część z broniących cukrowni zapłaciła za to zsyłką do łagru.
Rosjanie wyrzucili mieszkańców z domów m.in. przy ul. Klasztornej i obecnej 10 Lutego na odcinku od Mickiewicza do Dużego Rynku, zajmując je na kwatery. Opuścili je dopiero jesienią 1945 r., pozostawiając po sobie zdewastowane i ograbione z wszystkiego mieszkania.
Żołnierzy sowieckich poległych w walkach o Świecie i okoliczne miejscowości pochowano w zbiorowej mogile na Dużym Rynku. W latach 1946-48 ekshumowano ich na cmentarz wojskowy w jednostce wojskowej. Według oficjalnych danych spoczywa ich 778, w tym tylko 42 zidentyfikowanych, reszta to bezimienni.
Źródła:
- Józef Szydłowski: "Krew na śniegu. Walki, gwałty i kradzieże. Mija kolejna rocznica dramatycznych wydarzeń", Extra Świecie
- Hubert Siekierkowski: "Działania wojenne na ziemi świeckiej we wrześniu 1939 roku i w styczniu-lutym 1945 roku", Bractwo Czarnej Wody
